Allosaurus fragilis Marsh, 1877

	okres występowania	Jura ok. 150 mln lat temu
	miejsce znaleziska	Ameryka Północna
	odżywianie	drapieżca
	wielkość	10 metrów
	waga	2000 kg

Allozaury były największymi jurajskimi drapieżnikami lądowymi. Masa dorosłego osobnika wynosiła dwie tony, a ciało dochodziło do 10 metrów długości. Skamieniałe szkielety tych gadów odkryto na zachodzie USA w skałach jurajskich sprzed 150 milionów lat. Tropy pozostawione przez podobne dinozaury zostały odkryte w skałach dolnojurajskich na terenie Gór Świętokrzyskich w Sołtykowie. Allozaury miały mocne, choć krótkie kończyny przednie z trzema palcami uzbrojonymi w hakowate pazury.Allozaury były największymi jurajskimi drapieżnikami lądowymi. Masa dorosłego osobnika wynosiła dwie tony, a ciało dochodziło do 10 metrów długości. Skamieniałe szkielety tych gadów odkryto na zachodzie USA w skałach jurajskich sprzed 150 milionów lat. Tropy pozostawione przez podobne dinozaury zostały odkryte w skałach dolnojurajskich na terenie Gór Świętokrzyskich w Sołtykowie. Allozaury miały mocne, choć krótkie kończyny przednie z trzema palcami uzbrojonymi w hakowate pazury.

Zapewne drapieżniki te były w stanie zaatakować nawet wielkie długoszyje zauropody. Zęby allozaurów były cieńsze i ostrzejsze od zębów tyranozaurów, wyraźnie przystosowane do cięcia mięsa, a nie do miażdżenia kości. Sama czaszka mimo ażurowej budowy była dosyć mocna, a niektóre jej elementy były połączone ruchomo. Głowę zdobiły dwa grzebienie kostne, biegnące od nozdrzy po oczy - w zależności od osobnika miały one różne rozmiary i kształty, przez co mogły służyć zwierzętom np. do rozróżniania płci.

Miejsca znalezisk:

Ameryka Północna

- Zachodnie USA

Cearadactylus atrox Leonardi et Borgomanero, 1983

	okres występowania	Kreda ok. 120 mln lat temu
	miejsce znaleziska	Ameryka Południowa
	odżywianie	drapieżca
	wielkość	5,5 metra
	waga	15 kg

Cearadaktyl to przedstawiciel pterozaurów - grupy latających gadów ery mezozoicznej, której pierwsze prymitywne formy pojawiły się w triasie.

Wszystkie pterozaury były drapieżnikami. Podstawą ich wyżywienia były ryby i inne organizmy morskie: mięczaki, kraby, a być może niektóre odżywiały się planktonem. Przez wiele lat uważano, że pterozaury były słabymi lotnikami i tylko szybowały nad wodami wykorzystując wiatry i prądy wznoszące. Późniejsze badania ich szkieletów skłoniły naukowców do przyjęcia tezy, że przynajmniej mniejsze formy były aktywnymi lotnikami.

Pterozaury miały lekkie kości (puste w środku), duży mózg z dobrze rozwiniętą częścią odpowiedzialną za wzrok, a na znalezionych kościach widoczne są wyraźne miejsca przyczepów mięśni używanych w czasie lotu. Największy z opisanych pterozaurów - Quetzalcoatlus - osiągał rozpiętość skrzydeł 12 metrów. Skrzydła pterozaurów były błoniaste, oparte na bardzo wydłużonym palcu IV (serdecznym).

Czaszkę cearadaktyla odnaleziono w osadach kredowych brazylijskiej formacji Santana. Budowa i kształt zębów jednoznacznie wskazują, że pterozaur ten był rybożercą. Na podstawie wielkości czaszki szacuje się, że rozpiętość skrzydeł tego pterozaura wynosiła ok. 5,5 metra, a masa ciała wynosiła ok. 15 kilogramów.

Miejsca znalezisk:

Ameryka Południowa

Coelophysis bauri Cope, 1889

	okres występowania	Trias ok. 220 mln lat temu
	miejsce znaleziska	Ameryka Północna
	odżywianie	drapieżca
	wielkość	2,5 metra
	waga	30 kg

Celofyz jest jednym z najwcześniejszych znanych dinozaurów drapieżnych (teropodów), przedstawicielem prymitywnej grupy ceratozaurów. Liczne szkielety celofyzów znaleziono w Ghost Ranch w Teksasie w skałach sprzed 220 milionów lat.

Nazwa celofyza (Coelophysis = pusty kształt) nawiązuje do jam w kościach, które były spneumatyzowane, jak u ptaków.

Puste kości znacznie zmniejszały ciężar zwierzęcia - przy długości ciała sięgającej 2,5 metra dorosły osobnik ważył ok. 30 kilogramów. Pod koniec triasu krewniacy celofyza pozostawili ślady stóp w Tatrach, a w początkach jury także w rejonie świętokrzyskim - ich ślady znane są z Sołtykowa i Zapniowa.

Miejsca znalezisk:

Ameryka Północna

- USA (Arizona)

Centrosaurus apertus Lambe, 1904

	okres występowania	Kreda ok. 160 mln lat temu
	miejsce znaleziska	Afryka
	odżywianie	roślinożerca
	wielkość	5 metrów
	waga	4000 kg

Centrozaur należał do grupy ceratopsów - dinozaurów rogatych. Jego szczątki znaleziono w skałach z okresu kredowego (kampan) na terenie Kanady.

Duża czaszka centrozaura zwieńczona była z przodu pyska dużym rogiem. Nad oczami znajdowały się króciutkie rogi, a tył głowy zdobiła charakterystyczna dla ceratopsów kryza. Słupowe, masywne nogi, beczkowaty tułów, krótki ogon, szerokie stopy o płaskich palcach to kolejne cechy tej grupy. Centrozaur był nieco mniejszy od triceratopsa - osiągał 5,5 metra długości i ważył ok. 4 ton. Masowe nagromadzenia szkieletów tych dinozaurów na terenie USA i Kanady, pozwalają przypuszczać, że łączyły się w wielkie stada i razem migrowały przez kontynent północnoamerykański. Takie cmentarzyska mogły powstawać w czasie przeprawy stada przez rzekę, gdy część zwierząt tonęła, a cześć odnosiła rany. Woda znosiła ciała poranionych i martwych zwierząt i składała je w zakolach rzek przysypując osadem

Przypuszcza się, że pędzące stadny tryb życia ceratopsy broniły się przed atakami teropodów w ten sposób, że dorosłe otaczały kręgiem młode, wystawiając w kierunku napastnika ostre rogi.

Miejsca znalezisk:

Afryka

- Tanzania

Ceratosaurus nasicornis Marsh, 1884

	okres występowania	Jura ok. 190 mln lat temu
	miejsce znaleziska	Ameryka Północna
	odżywianie	drapieżca
	wielkość	6 metrów
	waga	500 kg

Ceratozaur był sporym drapieżnikiem żyjącym obok allozaura pod koniec okresu jurajskiego w Ameryce Północnej.

Miał charakterystyczną czaszkę z krótkimi rogami nad oczami i dużym rogiem na nosie, którym zawdzięcza nazwę (Ceratosaurus znaczy „rogaty jaszczur"). Inną cechą tego teropoda był rząd tarczek kostnych wzdłuż grzbietu.

Czaszka ceratozaura była wyposażona w duże, spłaszczone sztyletowate zęby pozwalające atakować nawet duże dinozaury roślinożerne. Jak u większości dużych dinozaurów mięsożernych, kończyny przednie były silnie skrócone. Mocny, bocznie spłaszczony ogon ceratozaura mógł się przydawać podczas pływania.

Miejsca znalezisk:

Ameryka Północna

- Zachodnie USA

Deinonychus antirrhopus Ostrom, 1969

	okres występowania	Kreda ok. 100 mln lat temu
	miejsce znaleziska	Ameryka Północna
	odżywianie	drapieżca
	wielkość	3 metry
	waga	70 kg

Deinonych był bardzo smukłym i zwinnym drapieżcą. Długość ciała dorosłego osobnika wynosiła 3 metry, a masa 70 kilogramów. Ostre zęby i szpony przednich łap to typowe cechy teropoda - dinozaura drapieżnego. Jednak jego najgroźniejszą bronią był sierpowaty szpon stopy - stąd nazwa: Deinonychus po grecku oznacza "straszny szpon". Budowa stopy wskazuje, że zazwyczaj drugi palec w niego uzbrojony był uniesiony, by nie stępić się przy chodzeniu. By posłużyć się swą morderczą bronią, deinonych skakał na ofiarę, balansując ogonem i ranił ją stopą. W pojedynkę mógł pokonać każdego niewielkiego gada czy ssaka, natomiast w grupie był w stanie z powodzeniem atakować o wiele większe od siebie zwierzęta, w tym inne dinozaury.

Hipotezę tę może potwierdzać odkrycie szczątków kilku deinonychów obok szkieletu większego od nich roślinożercy, tenontozaura (krewniaka iguanodona).

Porównując wielkość mózgu deinonycha do wielkości ciała można wysnuć przypuszczenie, że był on jednym z bardziej inteligentnych dinozaurów.

Deinonych zaliczany jest do rodziny dromeozaurów - grupy dinozaurów wykazujących bardzo wiele podobieństw do ptaków w budowie szkieletu. Ptaki uważane są obecnie za wyspecjalizowaną grupę potomków dinozaurów drapieżnych. Przypuszczalnie właśnie dromeozaury i niektóre inne teropody były opierzone.

Miejsca znalezisk:

Ameryka Północna

- USA (Arizona)

Dilophosaurus wetherilli Welles, 1970

	okres występowania	Jura ok. 190 mln lat temu
	miejsce znaleziska	Ameryka Północna
	odżywianie	drapieżca
	wielkość	6 metrów
	waga	400 kg

Dilofozaur to jeden z najwcześniejszych dużych dinozaurów mięsożernych. Jego skamieniałe szczątki odkryto w 1942 roku na terenie Arizony w skałach sprzed 190 milionów lat. Dorosły osobnik osiągał długość 6 metrów i ważył ok. 400 kilogramów. Charakterystyczną cechą tego dinozaura były dwa grzebienie kostne biegnące od nozdrzy, aż po czubek czaszki. Przypuszcza się, że mogły one być jaskrawo ubawione i służyć samcom do straszenia rywali, były natomiast zbyt delikatne, żeby używać ich w trakcie walk.

Dilofozaur należał do dość prymitywnych form; miał jeszcze niezbyt zredukowane kończyny przednie, i oprócz trzech palców z pazurami zachował na nich szczątkowy czwarty. Smukła budowa wskazuje, że był to szybki drapieżnik, polujący być może na prozauropody i wczesne zauropody, choć zapewne radził sobie dobrze także z mniejszą, zwinniejszą zdobyczą. Charakterystyczny pysk z wycięciem z przodu górnej szczęki i nieco cofniętymi nozdrzami różni go od typowych teropodów i upodabnia do rybożernych spinozaurów - być może więc także dilofozaur uzupełniał jadłospis rybami. Tropy pasujące kształtem i rozmiarami do łap dilofozaura odkryto m.in. w Sołtykowie, w rezerwacie Gagaty Sołtykowskie.

Odkrycia Gerarda Gierlińskiego (ślady krótkich pędzelkowatych tworów na odcisku brzucha siedzącego teropoda z Massachusetts) pozwalają przypuszczać, że dilofozaury były opierzone, podobnie jak wiele innych teropodów.

Miejsca znalezisk:

Ameryka Północna

- USA (Arizona)

Dimetrodon grandis Case, 1907

	okres występowania	Perm ok. 280 mln lat temu
	miejsce znaleziska	Ameryka Północna
	odżywianie	drapieżca
	wielkość	2,5 metra
	waga	150 kg

Dimetrodon nie jest dinozaurem, lecz przedstawicielem tzw. gadów ssakokształtnych. Należał do pelikozaurów, grupy nazywanej obrazowo "żaglogrzbietymi gadami ssakokształtnymi". Ów przydomek grupa ta zawdzięcza wachlarzowi skórnemu opartemu na wyrostkach kręgów. Funkcja takiego "żagla" nie jest dokładnie znana; przypuszcza się, że służył do regulacji temperatury ciała (bogato ukrwiony, ułatwiał oddawanie i pobieranie ciepła). Był to zaczątek stałocieplności, którą znacznie udoskonaliły ssaki, które powstały w triasie z gadów ssakokształtnych.

U dimetrodona widać też zaczątki typowego dla ssaków zróżnicowania uzębienia (nazwa "Dimetrodon grandis" oznacza "wielki o zębach dwóch rozmiarów"). Z przodu czaszki osadzone są zęby przypominające siekacze - służące do cięcia, tuż za nimi występują ostre zęby przypominające kły - służące do przekłuwania i rwania. Takie uzębienie wskazuje na to, iż dimetrodon prowadził drapieżny tryb życia.

Miejsca znalezisk:

Ameryka Północna

- USA (Texas)

Diplodocus longus Marsh, 1878

	okres występowania	Jura ok. 280 mln lat temu
	miejsce znaleziska	Ameryka Północna
	odżywianie	roślinożerca
	wielkość	25 metrów
	waga	12000 kg

Diplodok należy do grupy zauropodów, obejmujących największe dinozaury. Masa dorosłego osobnika mogła wynosić kilkanaście ton, a długość ciała dochodziła do 25 metrów. Odkryty w XIX wieku na terenie Ameryki Północnej, długo uznawany był za największe zwierzę lądowe wszech czasów. Niedawno odkryte południowoamerykańskie zauropody okazały się jednak nawet dwukrotnie dłuższe i prawie dziesięciokrotnie cięższe od diplodoka.

Na dawnych rekonstrukcjach zauropody przedstawiano jako olbrzymie gady ciągnące swój ogon po ziemi. Odkrywane ślady przemarszu tych dinozaurów nie zawierają jednak śladów wleczenia ogona, co świadczy o tym, że trzymały go uniesionego w górze. Biczowaty ogon i olbrzymia masa zwierzęcia były jego bronią w walce z drapieżnikami.

Mimo olbrzymiej masy sama czaszka diplodoka miała wielkość końskiej. Cienkie kołkowate zęby z przodu pyska nadawały się tylko do zrywania gałązek. Diplodok natomiast nie posiadał zębów żujących - ich funkcję spełniały połykane przez dinozaura kamienie, które w żołądku rozcierały pokarm roślinny. Trawienie dodatkowo wspomagała flora bakteryjna w jelitach.

Nozdrza zauropodów przesunięte były ku tyłowi, nad oczy. Dawniej uważano, że zauropody ze względu na swój ciężar musiały żyć w wodzie; dziś wiemy, że były stadnymi lądowymi roślinożercami; pozostawiły ślady także w Polsce.

Miejsca znalezisk:

Ameryka Północna

- USA (Kolorado, Utah)

Euoplocephalus tutus Lambe, 1902

	okres występowania	Kreda ok. 70 mln lat temu
	miejsce znaleziska	Ameryka Północna
	odżywianie	roślinożerca
	wielkość	6 metrów
	waga	2000 kg

Euplocepfal był dużym dinozaurem pancernym - masa jego ciała dochodziła do 2 ton, a długość sięgała 6 metrów.

Przed drapieżnikami te ociężałe czworonogi broniły się wyjątkowo silnym pancerzem oraz ciosami maczugowatego ogona, zakończonego buławą kostną i wzmocnionego plecionką skostniałych ścięgien.

Czaszka euoplocefala była pokryta płytami kostnego pancerza, kostne powieki osłaniały oczy, a cztery krótkie rogi osłaniały tył głowy. Szyja, grzbiet i nasada ogona były wzmocnione przez pasy kostnych płyt, wyrostków i duże, grzebieniaste płyty rogowe. Drobne, liściokształtne zęby tych dinozaurów wskazują, że żywiły się one miękką roślinnością, zrywaną bezzębnym dziobem.

Pod koniec okresu kredowego dinozaury pancerne żyły w Ameryce Północnej, jak ankylozaur czy euoplocefal (jeden z ostatnich dinozaurów), i w Azji, jak pinakozaur czy sajchania, których szczątki znajdowały Polsko-Mongolskie Wyprawy Paleontologiczne na pustyni Gobi.

Miejsca znalezisk:

Ameryka Północna

- Kanada (Alberta)

- USA (Montana)

Iguanodon bernissartensis Boulenger et Van Beneden, 1881

	okres występowania	Kreda ok. 120 mln lat temu
	miejsce znaleziska	Anglia, Belgia
	odżywianie	roślinożerca
	wielkość	10 metrów
	waga	5000 kg

Iguanodon był przedstawicielem dinozaurów ptasiomiedniczych. Został nazwany już w 1825 roku, jako jeden z pierwszych odkrytych dinozaurów a swą nazwę zawdzięcza zębom trzonowym o wysokich listwach, podobnym jak u współcześnie żyjącego legwana (Iguana). Skamieniałości tego dinozaura odkryto m.in. na terenie Anglii, Belgii, Hiszpanii i w Niemczech. Pierwsze szczątki odkryte w Anglii były bardzo niekompletne - na pierwszych rekonstrukcjach badacze umieścili kolec kciuka iguanodona na jego nosie. Iguanodon żywił się pokarmem roślinnym, który zrywał bezzębnym dziobem.

Z tyłu szczęk znajdowały się baterie zębów, którymi rozcierał pokarm ruszając szczęką. Zużyte zęby były zastępowane przez nowe. W późnej kredzie odziedziczony po iguanodonach aparat żucia stał się podstawą sukcesu hadrozaurów (dinozaurów kaczodziobych).

Przednie, kończyny były krótsze i pięciopalczaste. Kciuki miały kształt sztywnego kolca, trzy środkowe palce były zakończone pazurami podobnymi do kopyta, a piąty, służący do chwytania, mógł być przyciągany do wnętrza dłoni. Stopy długich tylnych nóg miały po trzy palce. Przypuszcza się, że iguanodony żyły w stadach.

Miejsca znalezisk:

Europa (Anglia, Belgia)

Quetzalcoatlus northropi Lawson, 1971

	okres występowania	Kreda ok. 67 mln lat temu
	miejsce znaleziska	Ameryka Północna
	odżywianie	drapieżca
	wielkość	12 metrów
	waga	150 kg

W latach 70. XX wieku na terenie Parku Narodowego Big Bend w Teksasie, w skałach późnej kredy Douglas Lawson odkrył szczątki olbrzymiego gada latającego z grupy pterozaurów. Nazwał go Quetzalcoatlus na cześć azteckiego boga Quetzalcoatla (Pierzastego Węża).

Quetzalcoatlus był prawdopodobnie największym latającym zwierzęciem wszech czasów. Rozpiętość jego skrzydeł dochodziła co najmniej do 12 metrów, a sam gad ważył zaledwie 100-200 kilogramów.

Miał bardzo długą szyję, wąskie bezzębne szczęki i czaszkę ozdobioną kostnym grzebieniem.

Skamieniałe szczątki gada liczące sobie około 67-65 milionów lat znaleziono w osadach rzecznych i przypuszcza się, że Quetzalcoatlus mógł żyć w pobliżu zbiorników wodnych polując na ryby, albo był padlinożerca prowadzącym podobny tryb życia jak dzisiejsze sępy.

Prawdopodobnie pterozaur ten był bardzo dobrym szybownikiem i mógł pokonywać duże odległości, unoszony przez prądy powietrza.

Miejsca znalezisk:

Ameryka Północna

- USA (Teksas)

Kentrosaurus aethiopicus Hennig, 1915

	okres występowania	Jura ok. 160 mln lat temu
	miejsce znaleziska	Tanzania
	odżywianie	roślinożerca
	wielkość	5 metrów
	waga	450 kg

Szczątki kentrozaura odkryto przed pierwszą wojną światową podczas prac wykopaliskowych w Tanzanii (ówcześnie niemieckiej kolonii) w skałach jurajskich sprzed prawie 160 milionów lat.

Kentrozaur należał do roślinożernych dinozaurów ptasiomiednicznych z rodziny stegozaurów. Jego charakterystyczną cechą były płyty kostne zaczynające się tuż za głową serią płaskich, trójkątnych tarcz, które dalej biegły wzdłuż grzbietu, zmieniając się w długie kolce.

W okolicach barków zwierzęcia znajdowały się długie kolce sterczące na boki, które chroniły go przed atakami drapieżników. W budowie szkieletu widoczna jest dysproporcja pomiędzy małymi kończynami przednimi a masywnymi tylnymi. Budowa taka wskazuje na to, że mógł on unosić się na tylnych nogach np. w czasie żerowania. Jak inne stegozaury, oprócz mózgu w głowie miał dziesięciokrotnie większe rozszerzenie rdzenia kręgowego w okolicy krzyżowej (tzw. drugi mózg) o niejasnej funkcji.

Miejsca znalezisk:

Afryka (Tanzania)

Corythosaurus casuarius Brown, 1914

	okres występowania	Kreda ok. 75 mln lat temu
	miejsce znaleziska	Ameryka Północna
	odżywianie	roślinożerca
	wielkość	4 metry
	waga	1000 kg

Dinozaury kaczodziobe (hadrozaury) były potomkami iguanodonów, i podobnie jak one, mogły poruszać się na dwóch nogach, choć zapewne częściej podpierały się wszystkimi czterema kończynami, o palcach zakończonych tępymi kopytami. Około 75 milionów lat temu wielkie stada tych roślinożerców przemierzały Azję i Amerykę Północną. Poszczególne gatunki różniły się między sobą kształtem ozdób na głowie.

Czaszka korytozaura – „jaszczura w korynckim hełmie" – zwieńczona była półkolistym kostnym grzebieniem, mieszczącym rozszerzenia jamy nosowej, pełniące zapewne funkcję rezonatorów głosu. Wielkość i kształt grzebienia zależały od wieku i płci zwierzęcia. Dzięki wydawanym dźwiękom korytozaury mogły porozumiewać się na duże odległości tak jak czynią to współcześnie słonie. Być może w okresie godowym grzebienie i wyrostki samców hadrozaurów mogły zmieniać kolor i tym samym służyły do wabienia samic.

Znaleziska kolonii lęgowych dinozaurów kaczodziobych w Kanadzie i USA (np. majazaury) pozwoliły stwierdzić, że dinozaury te gniazdowały gromadnie, blisko siebie, wracając co roku na te same miejsca, a także zapewne opiekowały się potomstwem (pisklęta były gniazdownikami – miały za słabo rozwinięte kończyny, by samodzielnie się poruszać zaraz po wykluciu – a ślady starcia zębów pozwalają przypuszczać, że były dokarmiane przez rodziców).

Miejsca znalezisk:

Ameryka Północna

- Kanada (Alberta)

Lambeosaurus lambei Parks, 1923

	okres występowania	Kreda ok. 75 mln lat temu
	miejsce znaleziska	Ameryka Północna
	odżywianie	roślinożerca
	wielkość	9 metrów
	waga	6000 kg

Lambeozaur to przedstawiciel grupy dinozaurów kaczodziobych. Na terenie Kanady okryto w skałach późnokredowych kilka skamieniałych szkieletów tego dinozaura.

Kolejne szczątki znaleziono w skałach tego samego wieku na terenie Meksyku, co pozwoliło przypuszczać, że dinozaury te często odbywały stadne wędrówki z jego krańca kontynentu na drugi.

Tak jak inne dinozaury kaczodziobe, również lambeozaur miał na głowie charakterystyczny kostny wyrostek w kształcie hełmu. W jego obrębie mieściły się przedłużone jamy nosowe co sugeruje, że służył on dinozaurowi do wydawania niskich dźwięków, słyszalnych dla innych członków stada.

Miejsca znalezisk:

Ameryka Północna

- Kanada (Alberta)

Mamenchisaurus constructus Young, 1954

	okres występowania	Jura ok. 160 mln lat temu
	miejsce znaleziska	Chiny
	odżywianie	roślinożerca
	wielkość	25 metrów
	waga	25000 kg

Mamenchizaur to przedstawiciel późnojurajskich zauropodów. Fragmenty jego szkieletu odkryto na terenie Chin i od miejsca znalezienia nazwano Mamenchisaurus, co oznacza "jaszczur znad potoku Mamen".

Ten azjatycki zauropod miał więcej kręgów szyjnych niż jakikolwiek inny przedstawiciel tej grupy dinozaurów i najdłuższą szyję spośród wszystkich zwierząt żyjących kiedykolwiek na Ziemi.

Długość szyi niektórych osobników mogła dochodzić do 15 metrów, przy całkowitej długości ciała sięgającej 25 metrów.

Miejsca znalezisk:

Azja

- Chiny

Mastodonsaurus giganteus Jaeger, 1828

	okres występowania	Trias ok. 220 mln lat temu
	miejsce znaleziska	Europa
	odżywianie	drapieżca
	wielkość	6 metrów
	waga	600 kg

Mastodonzaur żył w Europie w późnym triasie - jako jeden z ostatnich tu przedstawicieli płazów tarczogłowych (labiryntodontów), które swój rozkwit przeżywały w późnym paleozoiku.

Był też jednym z największych reprezentantów tej grupy; osiągał do 6 metrów długości, a sama czaszka miała ponad metr. W tym czasie mniejsze, zaledwie dwumetrowe płazy tarczogłowe - metopozaury i cyklotozaury - żyły też na obszarze Polski - ich szczątki znaleziono w Krasiejowie na Śląsku Opolskim.

Kości czaszki i obręczy barkowej charakteryzowały się bogatą ornamentacją. Obecność kanałów linii bocznej (spotykanego dziś u ryb narządu zmysłu, wykrywającego drgania wody) na czaszce wskazuje, że te wielkie drapieżne płazy dobrze orientowały się nawet w mętnej wodzie.

Miejsca znalezisk:

Europa

- Anglia, Belgia

Meganeura monyi Brongniart, 1885

	okres występowania	Karbon ok. 330 mln lat temu
	miejsce znaleziska	Europa
	odżywianie	drapieżca
	wielkość	0,5 metra
	waga	1 kg

Z późnego karbonu znane są pierwsze uskrzydlone owady. Formy te przypominały współcześnie żyjące ważki i jętki.

Auguste Brongniart opisał pod nazwą Meganeura olbrzymie odciski skrzydeł praważki (opisany okaz znajduje się obecnie w zbiorach Narodowego Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu). Przypuszczalnie do tego samego gatunku owada należał odwłok opisany przez niego kilka lat wcześniej pod nazwą Titanophasma, toteż może się okazać, że to właśnie ta nazwa - zgodnie z zasadą priorytetu - jest właściwa dla całego owada. Meganeura była największym znanym owadem wszech czasów - rozpiętość jej skrzydeł wynosiła ok. 75 cm.

Wielkość ciała owadów jest ograniczona przez wydolność ich tchawkowego układu oddechowego (który ślepo zakończonymi rurkami musi doprowadzić powietrze do wszystkich narządów). Meganeura żyła w czasach, kiedy tworzyły się - także na Śląsku - wielkie złoża węgla kamiennego. Bujna flora karbońska spowodowała wzrost zawartości tlenu w atmosferze - było go o połowę więcej niż dziś. Dzięki wydajniejszej mieszance oddechowej owady mogły osiągać większe rozmiary niż dzisiejsze.

Miejsca znalezisk:

Europa

- Anglia, Belgia

Ornithosuchus longidens Huxley, 1877

	okres występowania	Trias ok. 220 mln lat temu
	miejsce znaleziska	Szkocja
	odżywianie	drapieżca
	wielkość	4 metry
	waga	70 kg

Orniotozuch był przedstawicielem gadów określanych tradycyjnie jako "tekodonty" (nie był więc dinozaurem, lecz ich prymitywniejszym kuzynem).

Tekodontami nazywa się wczesne archozaury - gady naczelne. Ich charakterystyczną cechą były zęby umieszczone w zębodołach szczęki i żuchwy. Większość przedstawicieli tej grupy przypominała budową ciała krokodyle. Szczątki ornitozucha odkryto na terenie Szkocji w skałach wieku triasowego.

Drapieżnik ten dorastał do 4 metrów długości. Czaszka przypominała swą budową czaszkę dinozaura z grupy teropodów, np. tyranozaura. Podobieństwa te wynikają z konwegencji, czyli ewolucji zbieżnej, wynikającej z podobnych przystosowań podobnego wyjściowego modelu czaszki.

W przeciwieństwie do drapieżnych dinozaurów, ornitozuch poruszał się być może zarówno czworonożnie, jak i tylko na dłuższych tylnych łapach. Wszystkie kończyny były pięciopalczaste i uzbrojone w pazury.

Miejsca znalezisk:

Europa

- Szkocja

Parasaurolophus walkeri Parks, 1922

	okres występowania	Kreda ok. 70 mln lat temu
	miejsce znaleziska	Ameryka Północna
	odżywianie	roślinożerca
	wielkość	10 metrów
	waga	5000 kg

Parazaurolof był jednym z ostatnich dinozaurów kaczodziobych. Zamieszkiwał obecne tereny Kanady (Alberta) i USA (Montana) przed 70 milionami lat. Długość ciała tego hadrozaura sięgała 10 metrów a masa dochodziła do 5 ton. Rurowaty wyrostek na głowie parazaurolofa był pusty w środku, mieszcząc kanały biegnące od nozdrzy górą ku tyłowi i wracające po spodniej stronie ku gardłu. Mogły one służyć do wydawania donośnego głosu i ułatwiać wzrokowe rozpoznawanie się przedstawicieli tego gatunku.

Samice miały ów wyrostek krótszy i bardziej zakrzywiony, samce - dłuższy. Kiedy unosiły głowę, jego koniec trafiał w wycięcie grzbietu. Długość takiego wyrostka dochodziła do 180 centymetrów.

Dinozaury kaczodziobe (hadrozaury) były pospolitymi roślinożercami schyłku mezozoiku, tworząc duże stada, podobnie jak dzisiejsze kopytne. Liczące setki zębów baterie zębowe umożliwiały im żucie nawet twardego pokarmu, takiego jak igliwie. Zachowały się liczne ich skamieniałości, niekiedy z odciskami części miękkich, np. skóry.

Miejsca znalezisk:

Ameryka Północna

- Kanada (Alberta)

- USA (Montana)

Scelidosaurus harrisonii Owen, 1868

	okres występowania	Jura ok. 160 mln lat temu
	miejsce znaleziska	Ameryka Północna, Anglia
	odżywianie	roślinożerca
	wielkość	4 metry
	waga	200 kg

Scelidozaur jest jednym z najwcześniej opisanych dinozaurów (w 1868 roku nazwał go Richard Owen, twórca pojęcia "dinozaury"), a zarazem jednym z najstarszych znanych dinozaurów ptasiomiednicznych z grupy tyreoforów - przodków zarówno dinozaurów pancernych (ankylozaurów), jak i kolczastych (stegozaurów).

Fragmenty skamieniałych szkieletów odnaleziono w Anglii i w Arizonie [w Tybecie odnaleziono Bienosaurus - być może z tej samej rodziny]. Oprócz szczątków kostnych znaleziono tarczki i krótkie kolce będące skostnieniami skórnymi tworzącymi pancerz. Scelidozaur był czworonożnym roślinożercą o masie ciała dochodzącej do 250 kilogramów i długości 4 metrów.

W Górach Świętokrzyskich odnaleziono tropy Moyenisauropus karaszevskii pasujące wiekiem i budową do kończyn scelidozaura.

Miejsca znalezisk:

Ameryka Północna

Europa

Spinosaurus aegyptiacus Stromer, 1915

	okres występowania	Kreda ok. 90 mln lat temu
	miejsce znaleziska	Afryka
	odżywianie	drapieżca
	wielkość	17 metrów
	waga	7000 kg

Spinozaur to kredowy przedstawiciel grupy teropodów. Nieliczne skamieniałe szczątki tego drapieżnego dinozaura odnaleziono w Afryce północnej. Pierwsze znaleziska, ze skalnej formacji Baharija w Egipcie, zostały zniszczone podczas II wojny światowej w Niemczech. Niedawne znaleziska z Maroka wskazują, że mógł to być największy dinozaur drapieżny, osiągając 17 m długości i ponad 7 ton masy.

Charakterystyczną cechą tego gada był półtorametrowy "żagiel" skórny rozpięty na wyrostkach kręgów.

Mógł służyć dinozaurowi do termoregulacji (pobierać lub oddawać ciepło), lub też był używany jako "straszak" na inne samce lub "wabik" dla samic w okresie godowym, a może wyrostki kręgów podpierały garb tłuszczowy, pozwalający przetrwać porę suchą. Spinozaur miał bardzo wydłużony, "krokodyli" pysk. W szczękach tkwiły smukłe zęby podobne do zębów współcześnie żyjących rybożernych gadów. Zapewne więc spinozaur żywił się głównie rybami polując na nie z brzegu lub brodząc w płytkiej wodzie.

 Miejsca znalezisk:

 Afryka

- Tanzania

Stegosaurus armatus Marsh, 1877

	okres występowania	Jura ok. 150 mln lat temu
	miejsce znaleziska	Ameryka Północna
	odżywianie	roślinożerca
	wielkość	9 metrów
	waga	2000 kg

Stegozaur to późnojurajski dinozaur ptasiomiedniczny z grupy tyreoforów. Jego szczątki odkryto na terenie USA (Kolorado, Utah, Wyoming) w skałach sprzed 150 milionów lat.

Stegozaur zawdzięcza swą nazwę (Stegosaurus dosłownie znaczy"zadaszony jaszczur") mylnej interpretacji płyt kostnych na grzbiecie. Wyobrażano sobie początkowo, że opadały one skośnie w dół, tworząc spadzisty "dach", chroniący boki zwierzęcia. Odkrycie kolejnego szkieletu zmieniło ten obraz, gdyż okazało się, że płyty w rzeczywistości sterczały pionowo do góry, zapewne naprzemianlegle w dwóch rzędach.

Były silnie ukrwione - służyły przypuszczalnie jako wymiennik ciepła ułatwiający regulacje temperatury ciała roślinożercy, a być może także "rumieniły się" podczas pokazów godowych czy odstraszających drapieżniki. Stegozaur mógł się skutecznie bronić kolcami na ogonie.

Przez długi czas sądzono, że stegozaury żywiły się tylko niskimi roślinami i poruszały na czterech nogach. Ostatnie odkrycia tropów wskazują jednak na to, że mogły one chodzić na dwóch nogach. Stając na dłuższych tylnych łapach mogłyby obgryzać rośliny do 3,5 metra wysokości.

Miejsca znalezisk:

 Ameryka Północna

- USA (Arizona)

Styracosaurus albertensis Lambe, 1913

	okres występowania	Kreda ok. 80 mln lat temu
	miejsce znaleziska	Ameryka Północna
	odżywianie	roślinożerca
	wielkość	5 metrów
	waga	3500 kg

Styracosaurus (nazwa dosłownie znaczy "jaszczur z zadziorami włóczni z prowincji Alberta") był dużym przedstawicielem dinozaurów rogatych (ceratopsów). Masa ciała dorosłego osobnika dochodziła do 3,5 tony, a długość ciała do 5,5 metra. Jego szczątki odkryto w skałach późnej kredy (sprzed 80 milionów lat) na terenie kanadyjskiej prowincji Alberta w 1912 roku.

Cechą charakterystyczną stryrakozaura był duży róg na nosie i trzy pary kolców sterczących z tylnej krawędzi czaszki. U niektórych osobników małe rogi wyrastały też nad oczami. Rogata głowa i najeżony kolcami kostny kołnierz (kryza), mogły chronić kark i barki styrakozaura przed atakiem dużych drapieżników, np. albertozaura. Prawdopodobnie oręż ten był też wykorzystywany przez samce w czasie pokazów i walk godowych.

Miejsca znalezisk:

 Ameryka Północna

- Kanada (Alberta)

Tanystropheus longobardicus Meyer, 1855

	okres występowania	Trias ok. 220 mln lat temu
	miejsce znaleziska	Europa
	odżywianie	drapieżca
	wielkość	6 metrów
	waga	80 kg

Tanystrof był późnotriasowym gadem. Zamieszkiwał płytkowodne środowiska i tereny nadbrzeżne. Budowa czaszki i zębów wskazuje, że w wodzie polował prawdopodobnie na ryby i amonity, a po wyjściu na ląd swoją dietę wzbogacał o owady i małe gady. Budowa ciała - krótki tułów i bardzo długa szyja oraz wydłużony ogon - utrudniała sprawne pływanie, toteż prawdopodobnie spacerował po dnach przybrzeżnych płycizn lub atakował ofiary znad brzegu.

Podobnie jak część współczesnych jaszczurek tanystrof mógł odrzucić swój ogon, będąc atakowanym przez drapieżnika.

Podczas wykopalisk w Krasiejowie znaleziono kręg szyjny tanystrofa. Kręgi te były tak wydłużone, że niektórzy dawniejsi badacze brali je za kości palców gadów latających podpierające skrzydło!

Miejsca znalezisk:

 Europa Środkowa, Wschodnia

Triceratops prorsus, 1822

	okres występowania	Kreda ok. 67 mln lat temu
	miejsce znaleziska	Ameryka Północna
	odżywianie	roślinożerca
	wielkość	9 metrów
	waga	6000 kg

Triceratops był największym dinozaurem rogatym, a także jednym z ostatnich dinozaurów, jakie żyły na Ziemi. Jego szczątki znaleziono w skałach sprzed 67 milionów lat. Ten olbrzymi dinozaur osiągał ciężar 6 ton przy długości ciała do 9 metrów.

Jak wszystkie dinozaury, triceratops był jajorodny. Pisklęta miały inne proporcje ciała niż osobniki dorosłe. Z wiekiem wydłużał się kołnierz na czaszce i wyrastały rogi. Dorosły triceratops miał jedną z największych czaszek wśród lądowych kręgowców.

Trzy rogi (pojedynczy krótki róg nosowy i dwa skierowane ku przodowi długie rogi wyrastające znad oczu) mogły się przydawać triceratopsom do obrony przed mięsożercą. Charakterystyczna kryza z tyłu głowy przypuszczalnie pełniła różne funkcje. Mogła służyć jako wymiennik ciepła (pochłaniała lub oddawała jego nadmiar), stanowić przyczep dla mięśni, a także przydawać się jako "straszak" samcom w trakcie walk o dominację w stadzie lub jako tarcza do obrony przed drapieżnikami.

Miejsca znalezisk:

 Ameryka Północna

- Kanada (Alberta, Saskatchewan)

- USA (Kolorado, Wyoming, Montana, Dakota Południowa)

Troodon formosus Leidy, 1856

	okres występowania	Kreda ok. 75 mln lat temu
	miejsce znaleziska	Ameryka Północna
	odżywianie	drapieżca
	wielkość	2,5 metra
	waga	50 kg

Troodon to mały dinozaur gadziomiedniczny z grupy teropodów (dinozaurów drapieżnych). Jego skamieniałości odkryto na terenie Ameryki Północnej w USA i Kanadzie w osadach kredowych sprzed 75 milionów lat.

Badania skamieniałych czaszek wykazały stosunkowo dużą objętość mózgu w porównaniu do wielkości ciała. Szczególnie dobrze była rozwinięta część mózgu odpowiedzialna za zmysł wzroku - przypuszcza się zatem, że dinozaur ten miał dobry wzrok, który być może pozwalał mu on polować nocą (np. na ssaki). Największe troodony znane są z Alaski, gdzie dobry wzrok dawał im przewagę nad innymi drapieżnikami podczas nocy polarnej (w późnej kredzie nie było tam mroźno, ale zimą panował wieczny półmrok).

Zęby tego dinozaura były zakrzywione i spłaszczone, uzbrojone wzdłuż tylnej krawędzi w ostre karby służące do cięcia mięsa (stąd nazwa, oznaczająca "raniący ząb"). Giętki nadgarstek i kciuk poruszający się niezależnie od pozostałych dwóch palców umożliwiały mu mocne chwytanie ofiary. Wyjątkowo długie i smukłe tylne kończyny czyniły z troodona szybkobiegacza. Drugi palec wydłużonej stopy był uzbrojony w mocno zagięty szpon.

Miejsca znalezisk:

 Ameryka Północna

- Kanada (Alberta, Saskatchewan)

- USA (Wyoming, Montana, Alaska)

Tyrannosaurus rex Osborn, 1905

	okres występowania	Kreda ok. 67 mln lat temu
	miejsce znaleziska	Ameryka Północna
	odżywianie	drapieżca
	wielkość	12 metrów
	waga	7000 kg

Tyranozaur był przedstawicielem kredowych teropodów - dwunożnych dinozaurów drapieżnych.

Najbardziej znanym szkieletem tego dinozaura jest odkryty w 1990 roku na terenie Dakoty Południowej przez Sue Hendrickson okaz nazwany na cześć odkrywczyni - "Sue". Należał on do zwierzęcia mającego 12,5 metra długości, ponad cztery metry wysokości w biodrach i ważącego mniej więcej 7 ton. Zęby Sue dochodziły do 30 cm długości - przeprowadzone symulacje wykazały, że szczęki tyranozaura mogły się zaciskać z siłą ponad 2,5 tony.

Sama czaszka, mimo iż była pokaźnych rozmiarów nie była zbyt ciężka - w kościach ją tworzących było bardzo dużo otworów, które zmniejszały jej ciężar.

W budowie szkieletu widoczny jest wyraźny kontrast w budowie kończyn - tylne są bardzo masywne, palce stóp uzbrojone są w długie pazury, natomiast przednie mają wielkość ramion dorosłego człowieka i wyposażone są tylko w dwa palce.

Uważa się, że tyranozaur był aktywnym łowcą, ale nie gardził też padliną - mógł też odbierać łupy innym drapieżnikom.

Miejsca znalezisk:

 Ameryka Północna

- Kanada (Alberta, Saskatchewan)

- USA (Wyoming, Montana, Dakota Północna i Południowa, Kolorado, Nowy Meksyk, Teksasa)

Vulcanodon karibaensis Raath, 1972

	okres występowania	Jura ok. 200 mln lat temu
	miejsce znaleziska	Afryka
	odżywianie	roślinożerca
	wielkość	7 metrów
	waga	1200 kg

Wulkanodon był wczesnojurajskim przedstawicielem zauropodów – olbrzymich roślinożernych dinozaurów. Jego nieliczne skamieniałe szczątki zostały odkryte na terenie Zimbabwe, w pobliżu kanionu Kariba, w skałach powstałych z popiołów wulkanicznych. Obok fragmentów kości kończyn znaleziono ząb, pierwotnie przypisany wulkanodonowi, który okazał się zębem drapieżnika żerującego na zwłokach roślinożernego olbrzyma. Pozostała jednak nazwa zauropoda - Vulcanodon karibaensis – co oznacza „wulkaniczny ząb z okolic zapory Kariba".

W 1999 roku zabezpieczono w Sołtykowie (na wschód od Skarżyska Kamiennej) unikatową powierzchnię ze szlakami tropów dinozaurów. Widoczny na niej jest najstarszy znany zapis stadnego życia zauropodów w postaci czterech równoległych szlaków tropów pozostawionych przez cztery młode osobniki, równoległe szlaki tropów dorosłych zauropodów oraz dwa szlaki tropów drapieżnych dilofozaurów. Jedynym znanym zauropodem opisanym z czasów, kiedy podobne zwierzęta zostawiały swe ślady w świętokrzyskim Sołtykowie jest właśnie wulkanodon.

Miejsca znalezisk:

 Afryka

- Zimbabwe